Jednym z najważniejszych elementów kształtujących
zdrowie jest dieta. Pozwala ona uchronić się od wielu chorób dzisiejszej
cywilizacji oraz przedłużyć życie. Natomiast w dobie
cywilizacji techniki zapewniającej w krajach rozwiniętych powszechny i łatwy
dostęp do taniej i oczyszczonej żywności oraz ograniczającej aktywność fizyczną
związaną z pracą i zdobyciem pożywienia, ludzie na ogół nie przywiązują wagi do
podstawowej roli żywienia dla utrzymania życia i jego komfortu. Zwracając uwagę
głownie na preferencje sensoryczne społeczeństwo jest zagrożone rozwojem wielu
chorób dietozależych.
Głównym celem odżywiania jest dostarczenie makroskładników
odżywczych budujących organizm i pozwalających na uzyskanie energii oraz
niezbędnych witamin i mikroelementów w takich proporcjach, aby mógł on prawidłowo
funkcjonować. Dobrą kondycje i zdrowie zapewniają odpowiednio wypracowane już w
dzieciństwie nawyki żywieniowe: regularne posiłki, ułożone racjonalnie i dostosowane
do indywidualnych potrzeb. Żywienie
niezaspokajające zapotrzebowania organizmu na energie, wodę, aminokwasy,
witaminy, mikro i makroelementy oraz nadmiary lub złe ich zbilansowanie może
być przyczyną niedożywienia lub prowadzić do rozwoju chorób cywilizacyjnych.
Obecna wiedza człowieka na temat odżywiania jest
bardzo duża. W celu umożliwienia jej praktycznego stosowania wykorzystuje się
szereg zaleceń żywieniowych przekazywanych w sposób łatwy do zrozumienia np. w
formie racji żywieniowej czy piramidy żywieniowej. Pierwszą piramidą żywienia
była stworzona w USA w 1992 roku „The Food Guide Pyramid”. Stała się ona wzorem dla
innych diagramów prezentujących zdrowe żywienie. Dzięki zwiększającej się
wiedzy żywieniowej zalecenia te są udoskonalane poprzez dodawanie takich
aspektów jak: aktywność fizyczna, kontrola masy ciała, suplementacja oraz
podział produktów na korzystne i niekorzystne dla zdrowia.
Bierne spędzanie wolnego czasu, częste nadużywanie
pokarmów zwłaszcza tłustych i słodkich oraz używek są głównym powodem rozwoju
wielu chorób cywilizacyjnych a w szczególności nadwagi i otyłości oraz
powiązanych z nimi zaburzeń metabolicznych.
Chorobą o randze epidemii XX wieku jest nadwaga i otyłość.
Szczególnie niepokojący jest wzrost ilości dzieci z problemami nadmiernej masy
ciała. W USA w ciągu ostatnich trzech dekad liczba młodzieży z otyłością
potroiła się co jest bardzo niepokojącym zjawiskiemilość dzieci z
nadwagą jest różna w zależności od kraju i choć średnia ilość jest znacznie
niższa niż w USA, jednakże podobnie ma tendencje wzrostową. Nadwaga dzieci w
wieku 7-11 lat mieści się w granicach od 10 do 36%, a w przedziale wiekowym
11-17 stanowi od 8 do 23% . Coraz częściej spotykane
wśród młodszych pokoleń nieprawidłowości w odżywianiu się, nieodpowiednim stylu
życia związanym z obniżeniem aktywności fizycznej prowadzą do nadwagi oraz
innych schorzeń będących powikłaniami nadmiernej masy tłuszczowej.. W państwach starego kontynentu. Regularne
spożywanie posiłków oraz ich odpowiednia ilość i wielkość są bardzo ważne przy
zdrowym odżywianiu. Obecnie częste są wady takie jak nieregularne posiłki, brak
śniadania oraz podjadanie między posiłkami. Zachowania żywieniowe są kształtowane przez
liczne czynniki zewnętrzne, do których zalicza się m. in. reklamę telewizyjną.
Kieruje ona ludźmi a zwłaszcza najbardziej na nią podatne dzieci i młodzież w
stronę spożywania coraz większej ilości niezdrowych przekąsek oraz wpływa na
wybór rozreklamowanych marek. Złe odżywianie, ubogie nawyki żywieniowe i ogólnie niska jakość
diety najczęściej opartej na produktach wysokoprzetworzonych a także monotonia
spożywanych produktów są często wynikiem złego odżywienia i stylu życia. Oglądanie
telewizji, co zmniejsza aktywność fizyczna, a przez reklamę wpływa na wybory
żywieniowe, powoduje zwiększenie spożycia tłustych i słonych przekąsek, fast
foodów oraz słodzonych napojów. Według badań Radzimirskiej-Graczyk i
Chalcarza (2009) spożywanie żywności z barów szybkiej obsługi jest bardzo
popularne nawet wśród młodzieży szkół sportowych. Zwłaszcza chłopcy w znacznej
ilości uczęszczają na szybkie posiłki do licznych restauracji, gdzie szczególnie
preferują: hamburgery, kebaby i gyrosy.
Osoby
bardziej aktywnie fizycznie powinny w szczególny sposób dbać o sposób
odżywiania. Istotne jest zwłaszcza dostosowanie podaży energii i makrozwiązków
do potrzeb swojego organizmu przy zwiększonym wydatku energetycznym i do jego
rodzaju. Dieta i kontrola masy ciała jest bardzo ważna dla zdrowia jak i
wydajności pracy fizycznej. Czasami jednak zdarza się, że chęć posiadania idealnej
sylwetki oraz perfekcyjny wygląd staje się przyczyną nieodpowiedniej diety i
sięgania po różnego rodzaju suplementy. Celem takiej suplementacji jest
uzyskanie oczekiwanego wyglądu, dlatego kobiety
najczęściej wybierają suplementy dotyczące poprawy stanu skóry, włosów i
paznokci, zaś panowie uzupełniają dietę substancjami energetyzującymi bardziej w
celu poprawy samopoczucia niż wspomagania treningu . Na konferencji naukowej z paździenrika 2013 roku pt.: "Żywienie ludzi aktywnych" specjaliści powiedzieli cyt: "Suplementy nie są dla dzieci, młodzieży, dorosłych, ludzi zdrowych i innych osób, ktorzy szukają łatwych sposobów na życie, lecz są stworzone i przeznaczone dla wyczynowych sportowców. Zdrowa, odpowiednio dobrana, racjonalna dieta jest w stanie zapewnić odpowiednie odżywienie każdego organizmu bez konieczności siegania po suplementy."
Żywienie
osób o zwiększonej aktywności fizycznej związane jest z adaptacjami
fizjologicznymi i biochemicznymi w organizmie, które pozwalają na
maksymalizację treningu i podniesienie
możliwości wysiłkowych dla specyficznego wysiłku fizycznego.
Przede wszystkim należy zadbać o optymalne dostarczenie makroskładników do
procesów energetycznych w organizmnie, odpowiednie nawodnienie, regenerację
tkanek przez dostarczanie odpowiednich ilości białek i aminokwasów oraz podniesieniem odporności na zwiększone ilości reaktywnych form
tlenu. Odpowiednia dieta dla sportowców zależy głównie od
rodzaju wysiłku fizycznego, czasu jego trwania i intensywności, wieku i płci
sportowca a także od stanu zdrowia.
Niezastąpionym
paliwem do pracy osób aktywnie fizycznie są węglowodany. Odpowiednia
podaż węglowodanów jest przydatna w opóźnianiu uczucia zmęczenia po startowego
lub potreningowego. Badania Ivy i wsp. (2003) potwierdzaja ważną
rolę uzupełniania
węglowodanów w diecie sportowców gdyż oszczędza zapasy glikogenu w
mięśniach i zwiększa wytrzymałość na wysiłek fizyczny.
Glukoza stanowi główny substrat energetyczny dla limfocytów, dlatego odpowiedni
poziom cukru we krwi pozwala na prawidłową aktywność białych krwinek
regulujących odpowiedź immunologiczną. Niekorzystnym zmianom przy niedoborach
energii w diecie ulega regulacja hormonalna, przyczyniając się do powstania u
kobiet zespołu określanego, jako „triady atletek” związanego z zaburzeniami
odżywiania, braku miesiączki i osteoporozy.
Tłuszcze obok
węglowodanów stanowią jedno z najważniejszych źródeł energi w oragnizmie
sportowca, ponieważ zawartośc tłuszczy odbudowuje zapasy triglicerydów
wewnątrzmięśniowych, które są szczególnie wykorzystywane
przy długotrwałych wysiłkach fizycznych i gwarantują
podaż wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, zwłaszcza n-3,
o działaniu przeciwzapalnym, przeciwzakrzepowym i natymiażdzycowym.
Odpowiednia dieta
zawierająca dostateczne ilości białka, wapnia oraz witaminy D przy stosowaniu
aktywności fizycznej wpływa korzystnie na układ kostny, zwiększa jelitowe
wchłanianie wapnia oraz reguluje wydzielanie hormonu wzrostu.
Najczęściej występującym
niedoborem pokarmowym wśród sportowców wyczynowych jest niedobór żelaza,
szczególnie u kobiet, gdzie w czasie cyklu mensturauacyjnego dochodzi do dużych
jego strat i to one są najbardziej zagrożone tą niedokrwistością. Pozostałymi najczęstszymi przyczynami niedoboru żelaza u sportowów jest
nieodpowiednia dieta oraz strarty żelaza z potem, moczem i kałem, spowodowanych
mikrouszkodzeniami jelit podczas intensywnego wysiłku fizycznego. Niedobór żelaza zmniejsza zdolność do wykonywania wysiłków
tlenowych, co przyczynia się pogorszenia pracy fizycznej. Osoby o wysokiej aktywności fizycznej mogą być także narażone na braki
magnezu, cynku i chromu, co często bywa spowodowane restrykcyjną dietą.
Aktywność
fizyczna wraz z odpowiednią dietą zawierającą witaminę C, E, A chroni organizm
przez stresem oksydacyjnym. Także bardzo ważne w żywieniu sportowców są witaminy z grupy
B oraz kwas foliowy związane z procesami wytwarzania energii organizmu, dlatego
ich podaż powinna być wystarczajaca aby zapewnic odpowiednią produkcję energii
i parametry krwi. Należą do nich witaminy takie jak: tiamina (B1), ryboflawina (B2),
niacyna (B3), pirydoksyna (B6) oraz takie jak kwas foliowy i cyjanokobalamina
(B12) odpowiadają za procesy krwiotwórcze. Typowe diety często nie pokrywają również
zapotrzebowania na witaminy z grupy B (poza B12) oraz kwasu foliowego.
Bez wody nie istniałoby życie, ponieważ jest podstawą wszystkich
reakcji w organizmie człowieka a w szczególnosci: odpowiada za transport
metabolitów oraz tlenu, termoregulacje organizmu podczas wysiłku fizycznego a
ponadto prawidłowe nawodnenie wpływa na możliwości treningowe podnosząc
zdolności wysiłkowe człowieka.
Marcysiak
M., Ciosek A., Żywica M., Prządak E., Banasiewicz D., Marcysiak M., Zagroba M.,
Ostrowska B., Skotnicka-Klonowicz G. (2009): Zachowania żywieniowe i
aktywność fizyczna uczniów klas sportowych i ogólnych w Ustrzykach Dolnych.
Problemy Pielęgniarstwa. t. 17, nr. 3, str. 216-222/ Manore M. M. (2000): Effect of physical
activity on thiamine, riboflavin and vitamin B-6 requirements. The American
Journal of Clinical Nutritio. t.72, nr.2, str.598-606 /Mrowicka
M., Bortnik K. Malinowska K., Kędziora J, Mrowicki M. (2009): Całkowity
potencjał antyoksydacyjny w osoczu sportowców po dozowanym wysiłku fizycznym.
Polski Merkuriusz Lekarski., t.XXVII, nr.157, str.22-25./Downey D., Seagrave R.C. (2000): Mathematical
modeling of the human body during water replacement and dehydration: body water
changes. Annals of Biomedical Engineering. t.28, nr.3, str.278-290/ Lukaski H. C. (2000): Magnesium, zinc,
and chromium nutriture and physical activity. The American Journal of
Clinical Nutritio. t.72, nr.2, str.585S-93S / Akabas S. R., Karen R Dolins K. R. (2005): Micronutrient
requirements of physically active women: what can we learn from iron? American
Society for Clinical Nutrition. t. 81, nr. 5, str.1246S-1251S / Krela-Kaźmierczak
I. (2000): Żywieniowe i środowiskowe czynniki ryzyka a profilaktyka
osteoporozy. Nowiny Lekarskie, t.69, nr.7, s.612 – 628 / Loon L. J. C., Koopman R., Stegen J. H. C.
H. Wagenmakers A. J. M., Keizer H. A., Saris W. H. M. (2003): Intramyocellular
lipids form an important substrate source during moderate intensity exercise in
endurance-trained males in a fasted state. The Journal of Physiology. t.553, nr. 2, str. 611–625 / Gleeson M., Bishop N. (2000): Modification
of immune responses to exercise by carbohydrate, glutamine and anti-oxidant
supplements. Immunology and Cell Biology. t.78, nr.5, str.483–484 / Ivy J. L., Re P. T.s,
Sprague R. C., Widzer M. O. (2003): Effect of a carbohydrate-protein
suplement on endurance performance during exercise of varying
intensity. International Journal of Sport Nutrition and Exercise Metabolism,
t.13, nr.3, str. 382-395 / Pramuková B., Čokášová D.,
Salaj R. (2011): Composition of the athletes diet. Potravinárstvo. t.5, nr.2,
str.59-62 / Broad E. M., Cox G. R. (2008): What is
the optima composition of an athlete’s diet? European Journal of Sport
Science. t.8, nr.2, str.57-65 / Raevuori A., Keski-Rahkonen A., Bulik C. M., Rose R. J., Rissanen A., Kaprio J.
(2006): Muscle dissatisfaction in young adult men. Clinical Practice and Epidemiology in Mental
Health. t.2, nr.6, str.1-8 / Radzimirska-Graczyk
M. i Chalcarz W. (2009): Ocena preferencji żywności Fast-food wśród uczniów
gimnazjum sportowego. Żywienie Człowieka. t. 36, nr. 2, str. 306-309 / Lobstein T., Frelut M.-L. (2003): Prevalence of
overweight among children in Europe. Obesity Reviews. t.4, nr.4,
str.195-200 / Całyniuk
B., Grochowska-Niedworok E., Białek A., Czech N., Kukielczak A.(2011): Piramida
żywienia – wczoraj i dziś. Problemy Higieny i Epidemiologii. t., 92, nr. 1,
str. 20-24